Published Date :

 By : રક્ષા ભટ્ટ

આગલે દિવસે આખો દિવસ કોટાય, ધ્રંગ અને લોડાઈમાં રખડપટ્ટી કર્યા પછી કચ્છ circuitના અમારા ત્રીજા દિવસનું ગંતવ્ય એમ ઓરું નોહતું. આથી પ્રથમ તો ભુજની ઉત્તર-પૂર્વે રહેલા રાપર જવા માટે હું અને મારી સહપ્રવાસી બિંદુ વહેલી સવારે ભુજના એસ.ટી સ્ટેન્ડ પહોંચ્યા અને રૂપિયા સોની બે ટીકિટ લઈને ભુજથી રાપરનું 130 કિલોમીટરનું અંતર કાપ્યું. 

      ભુજ-ભચાઉ ધોરીમાર્ગ પર ભચાઉને ઓળંગીને કુલ ચારેક કલાકે રાપર પહોંચ્યા પછી અમારે તો પાંચ હજાર વર્ષ પ્રાચીન Indus valley civilizationના ગામ એવા ધોળાવીરા જવું હતું કારણ કે મારા યાત્રા-પ્રવાસનો પ્રથમ પ્રેમ તો ખંડેરો, સ્મારકો, સ્થાપત્યો, અવશેષો અને પ્રાચીન સભ્યતાના આવા વેરાન અને એકલા-અટુલા સ્થળો જ હતાં જેના ટીંબા-ટેકરા સામે બેસીને હું આપણા પ્રાચીન ભારતની કલ્પના કરતી અને પાનના ગલ્લા અને કાચની બારીઓ વાળા શહેરી મકાનો-દુકાનો ભૂલવા પ્રયત્ન કરતી.

       આવા પ્રયત્ને વર્ષ 2000ના નવેમ્બરની, ભુજથી રાપર વચ્ચેની, મુસાફરીના વિરામમાં મેં અને બિંદુએ રૂપિયા નવની ચા ચડાવી અને કુલ ચારેક કલાકે રાહપર કે રાપર પહોંચ્યા. કચ્છના વાગડ પ્રદેશના આ મુખ્ય મથકે અમારે રોકાવાનું તો નહોતું આથી રાપરના ધૂળિયા બસ સ્ટેન્ડ પર અમે થોડી પૂછપરછ કરી અને રાપરથી 92 કિલોમીટર દૂર રહેલા ધોળાવીરા પહોંચવા માટે બસની રાહ જોઈ.

ભાવનગરથી નીકળ્યા પહેલા જ ધોળાવીરા પહોંચવાની જે તૈયારીઓ કરી હતી તેમાં રાપરથી ધોળાવીરાનો એક કાચો નકશો પણ મેં આલેખેલો એટલે બસ આવતાં જ જાણે કોઈ અવકાશયાત્રી પ્રથમ વખત ચંદ્રની સપાટી પર પગ મુકવા જઈ રહ્યો હોય એવા સાહસિક ઉત્સાહ સાથે બસમાં ચડ્યા અને બાણુ-ત્રાણું કિલોમીટરની મુસાફરી માટે conductorને બે ટીકિટના રૂપિયા સાઈઠ આપ્યા અને મુસાફરી શરુ થઈ.  

 
સેટેલાઈટ મેપમાં ભચાઉ-કંથકોટની ઉત્તરે રહેલા રાપરથી ધોળાવીરાની અમારી મુસાફરીને જો drone viewમાં જોઈએ તો જાણે અમે કોઈ રોમાંચક સફરે નીકળ્યા હોઈએ એવું જ લાગે અને ખરેખર હતું પણ એવું જ કારણ કે રાપરથી દેશળપર, બાલાસર થઈને લોદ્રાણી પહોંચ્યા પછી ભુજની ઉત્તરે રહેલો ધોળાવીરા સુધીનો route એટલે ખારાપાટનો લાંબો પટ્ટો જે ખદીર બેટને ખોળે લઈ જઈ ખદીરને છેડે રહેલા એકલા-અટુલા ધોળાવીરા સુધી લઈ જાય. 

આ ધોળાવીરા એટલે પ્રાચીન મહાનગર સંસ્કૃતિનું લુપ્તપ્રાય નગર જ્યાં પાંચ હજાર વર્ષો પહેલા 50,000 લોકો રહેતા હતાં અને પછી અચાનક એક દિવસ સૌ કાળની ગર્તામાં જાણે ડૂબી ગયા.જમીનની અંદર જાણે દફન થઈ દટાઈ ગયા.કોઈ વિનાસક પૂર જાણે સૌને તાણી ગયું કે ધરતી ફાટી અને સૌ પૃથ્વીના પેટાળમાં સ્વાહા થઈ ગયા.

5000 વર્ષો પહેલા સુવ્યવસ્થિત રીતે સ્થાયી થયેલી આ હડપ્પન સંસ્કૃતિનો સમૂળગો નાશ થયો તે સ્થળની અમારી રાપરથી ધોળાવીરાની એસ.ટી બસની મુસાફરીનું જે સ્મરણ છે તેમાં રાપરથી લોદ્રાણી પછીનો salt pan route ખારાપાટની માટીનો rough road હતો. રાપરથી પચાસ-સાઈઠ કિલોમીટર પછી શરુ થતાં રણને જોવા માટે બસની બારીએથી દૂર સુધી નજર ફેરવીએ ત્યારે જમીનની સપાટી પર મીઠાની ધોળી અને ચમકતી ચાદર જ દેખાતી હતી અને દેખાતાં હતાં ખારાપાટના કાંઠે રહેલા બાંભણકા, ગણેશપર અને જનાણ જેવા ગામડાઓ અને સુરખાબ જેવા જળચર પંખીડાઓ.

ગુજરાત રાજ્ય પરિવહનની બસની બારીએથી કારતકની બપોરે અમે કરેલી અઢિ-ત્રણ કલાકની આ મુસાફરી કચ્છના દુર્ગમ ખદીર બેટ વિસ્તારના રણદ્વિપની મુસાફરી હતી જ્યાં કચ્છનું સફેદ રણ માથે ભૂરું આકાશ ઓઢિને મારી-તમારી જેવા મુસાફરોને અનન્ય અને એકધારા અફાટ white desertમાં મૂકિ દઈને કર્ણદ્વારે આવીને કહેતું કે અહીંના સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્તને જીલ્યાં વગર ક્યાંય જાતા નહિ. 

એસ ટી બસની મુસાફરીમાં વિશ્વના પહેલા-બીજા ક્રમે આવતાં આ salt ocean એટલે કે કચ્છના વિશાળ white desertના સૂર્યોદય-સૂર્યાસ્ત તો કેમ કરીને જીલવા પરંતુ રાપરથી લોદ્રાણી વટાવ્યા પછી શરુ થયેલા સફેદ જરી છાંટી હોય તેવા ખારાપાટના દ્રશ્યફલકોએ મને કચ્છના મોટા રણમાં રહેલા ખદીર બેટના દુર્ગમ વિસ્તારની ઝાંખી કરાવી અને ધોળાવીરા પહોંચતા પહેલા વચ્ચે આવતાં અંતરિયાળ કચ્છી ગામડાઓ, ક્યાંક ઊંટ તો ક્યાંક ઊંટ ગાડી અને ક્યાંક માલધારી અને દૂર સુધી પથરાયેલો સન્નાટો જોયો.

ઉબડ-ખાબડ ઊભા પટ્ટે એસ.ટી બસ જેમ જેમ આગળ વધતી ગઈ તેમ તેમ બસ્સો ચોરસ કિલોમીટરમાં પથરાયેલો ખદિર બેટ અમારી આંખોમાં તેનો ખારો દરિયો લઈને સમાતો રહ્યો અને સફેદ રણને ચીરતા રસ્તાઓ અમને બે-અઢિ કલાકે ધોળાવીરા પહોંચાડવાની જહેમત ઉઠાવતાં રહ્યા.

આવી જહેમતમાં વહેલી સવારે ભુજથી રાપરના ચાર કલાકની મુસાફરી અને પછી રાપરથી ધોળાવીરાની કાચા રોડ પરની બે-અઢિ કલાકની મુસાફરીએ પણ અમારા ઉત્સાહને મોળો નોહતો પાડ્યો એટલે સાથે એક-એક જોડ વસ્ત્રો લઈને ધોળાવીરા આવેલા મેં અને બિંદુએ  એ જ ઘડીએ ધોળાવીરા ગામના 'કોટડા ટીંબા' નામથી ઓળખાતી પુરાતત્વિય site તરફ ચાલવાનું શરુ કર્યું જે site ધોળાવીરાની ઉત્તરે એક કિલોમીટર દૂર હતી.  

ધોળાવીરા ગામમાંથી જ મળતાં પથ્થરોની કાચી compound wallની અંદર સફેદ ખમીશ-લેંઘો અને સફેદ પાઘડી પહેરેલા ત્રણ-ચાર પુરુષોએ ગાર લીપેલા ભુંગાના આંગણે ખાટલો ઢાળ્યો હોય અને ખૂંટે બકરી બાંધી હોય તેવા રૂપકડા સંયોજનો વીણતી, thatched  roofing વાળા ધોળાવેલા ઘરોને સંયોજતી અને  'કોટડા ટીંબા'નો રસ્તો પૂછતી હું આગળ ચાલું ત્યારે કચ્છી બોલીમાં જવાબ મળતો રહે કે ‘જાજુ હાલવાનું નથી ઉંવા જ છે.’

કચ્છી ભાષાના આવા ‘ઉંવા’માં અમે લીંપણ કરેલા ખુલ્લા મેદાન જેવા ફળીયા વાળી વિશાળ જગ્યામાં ક્યારેક માત્ર બે જ ભુંગા હોય અને હોય તેનો ઉંચો જાપલી જેવો પ્રવેશદ્વાર તેવા માટીના ઘરો જોયા અને રાજસ્થાનના રણ પ્રદેશમાં હોઈએ તેવા વન-વગડામાં Cyclone proof ગોળાકાર ભુંગા અને ભુંગામાંથી બહાર આવતી કે અંદર જતી સ્ત્રીઓને જોઈ પરંતુ ત્યારે તેને ઊભી રાખીને કોઈ eye-catching arranged photographyને અંજામ દેવાની આવડત મારામાં નોહતી એટલે જે ક્ષણે subject ભુંગા આસપાસ જોવા મળે એટલે તરત જ પાડેલા ફોટામાં ક્યારેક ભુંગાના foregroundમાં રહેલા મારા subjectની આંખ બંધ હોય કે vertical composition હોય તો પણ head spaceમાં રહેલા ભુંગાનું શિખર સાવ જ કપાઈ ગયું હોય એવું બનતું જેને ઉતાવળ કહો કે સમજનો અભાવ કહો પરંતુ સંયોજનની ભૂલ તો હતી જ.

Photographyની આવી ભૂલોમાં મજાની વાત એ હતી કે એ ભૂલોને લીધે વિવિધ ભુપ્રદેશો અને અમાપ મુશ્કેલીઓથી જીવતાં ત્યાંના લોકોને જોવા-મળવાની મારી તરસમાં કશો ફેર પડતો નહિ કારણ કે હું પ્રથમ એક પ્રવાસી હતી અને પછી એક ફોટોગ્રાફર. 

કચ્છના એક પછી એક અંતરિયાળ ગામડાઓને ખૂંદવાની આવી તરસમાં વિધવા સ્ત્રીઓના ખમીશ જેવા front button blouseની ethnicity મને અડતી અને વાગડિયા રબારીઓ અને હરિજનોના ઘરનું Indigenous architecture મને આકર્ષતું.

હૃદયની અંદર બેઠેલા આવા Inbuilt આકર્ષણોને કચકડે મઢતાં ધોળાવીરાની શેરીઓને મારી  જોળીમાં ભરી અને ભરી શેરીઓમાં ધોયેલા કપડાના તગારાં માથે લઈને ઘર તરફ જતી graceful  સ્ત્રીઓને જે ક્યારેક મને તાંકિને જોયા કરતી તો ક્યારેક શરમની મારી blush થઈને હસી પડતી.

       ધોળાવીરા ગામની  આવી હળવી ક્ષણો બક્ષનાર આ વા-ગડ પ્રદેશ એટલે કે હવા અને પથ્થરની વ્યુત્પત્તિ લઈને જીવતાં કચ્છના આ રેતાળ વિસ્તારમાં અમે આજથી પચ્ચીસ વર્ષો પહેલા અજાણ્યા મુસાફર માફક ગ્રામજનોને રસ્તો પૂછતાં પૂછતાં ‘કોટડા ટીંબા’ પહોંચ્યા ત્યારે ખદીર બેટના ખોબામાં પ્રાચીન સભ્યતાના સંભારણા લઈને જીવતાં એક લુપ્તપ્રાય મહાનગર [Metropolis] પર પહેલી નજર પડી અને અમે થંભી ગયા.      

      થયું એવું કે અમે પહોંચ્યા ત્યારે બપોરનો સન્નાટો હતો અને કચ્છની ઉત્તરે પાકિસ્તાનથી પંચાવન-સાઈઠ કિલોમીટર દૂર રહેલો રણ પ્રદેશનો આ વિસ્તાર ઊંચી-નીચી પથરાળ ભૂમિ પર શ્વાસ લેતો હતો. ભૂમિની અંદર 5000 વર્ષ પહેલા દફનાવેલા મૃતદેહો તો માટી માટીમાં ભળે તેમ પંચતત્વોમાં ભળી ગયા હતાં પરંતુ કહે છે કે તે મૃતદેહો સાથે દફનાવેલા માટીના વાસણો થોડી તૂટ-ફૂટ સાથે જડી આવ્યા જે માટીના વાસણોએ કે અકિક-પથ્થરના અલંકારોએ કાળની ગર્તામાં દફન એક સભ્યતા સાથે પ્રાચીન હડપ્પન સંસ્કૃતિની ભાળ પણ મેળવી આપી અને ભારત-પાકિસ્તાનની સરહદે રહેલા ધોળાવીરાની પુરાતત્વિય Siteને વિશ્વપ્રવાસીઓના અભ્યાસુ પગલાઓથી જીવંત રાખી મારી જેવા પ્રવાસીને Semi-arid રણ અને રણદ્વીપની સફર પણ કરાવી.

    અમે જોયું કે આવળ-બાવળ અને પીલુડીના સુક્કા ભઠ્ઠ વિસ્તારમાં આ કોટડા ટીંબે દૂર સુધી, ધોળાવીરા સંગ્રહાલયના attendant સિવાય, કોઈ નોહતું અને સો હેક્ટરમાં પથરાયેલી આ પ્રાચીન પુરાતત્વિય site પ્રાચીન જળાશયો, પ્રવેશદ્વારો, નગર વ્યવસ્થા, રાજમહેલ, કિલ્લો અને કિલ્લાના ચાર દરવાજાઓના અવશેષિત પથ્થરોને પોતાના પાલવમાં જડબેસલાક જડીને બેઠી હતી જાણે કોઈ મા પોતાના મૃત શિશુના શરીરને ખોળામાં લઈને સદીઓ સુધી જીવની જેમ સાચવીને બેઠી હોય.

નાઈલના કાંઠે વિકસેલી મિસરની સંસ્કૃતિ અને યુફ્રેટીસ નદીના કિનારે વિકસેલી મેસોપોટોમિયાની કલાપ્રિય પ્રાચીન સંસ્કૃતિના અવશેષો તો મેં નહોતા જોયા પરંતુ વિશ્વની મુખ્ય ત્રણમાંની એક એવી આપણી હડપ્પન સંસ્કૃતિના સ્પંદનોને તો હું સગી આંખે જોઈને મારી જોળીમાં ભરી રહિ હતી અને ઉત્પતિ, સ્થિતિ અને લયના ત્રિવિધ ચક્રમાંથી કોઈ બાકાત નથી એવી ભારતીય દર્શનની વાત સમજતી જતી હતી કારણ કે સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના પુરાતત્વિય ગામની આ મુલાકાત મારા જીવનનો પ્રથમ અનુભવ હતો અને નિશાળની ચાર દીવાલ વચ્ચે બેસીને વર્ષો પહેલા સમજેલી વિશ્વની સૌથી પ્રાચીન દરિયા કાંઠાની સંસ્કૃતિ કે સભ્યતાના વિશાળ Landscapeને સગી આંખે નિરખવાનો Vergin અનુભવ પણ હતો.