Published Date :

 By : રક્ષા ભટ્ટ

        વર્ષ 2000ના નવેમ્બરની પાંચ-છ દિવસની કચ્છ-ભુજની travel circuitના બીજા દિવસે હું અને મારી સહપ્રવાસી, બિંદુ ભટ્ટ સવારે કોટાય જઈને બપોરે બાર વાગ્યા પછી કોટાયથી અગિયાર કિલોમીટર દૂર રહેલા લોડાઈ ગામ આવ્યા અને લોડાઈ આવ્યા પછી એકરંગી Monochrome ફિલ્મ rollમાં ખરબચડા લોડાઈ ગામના ગ્રામ્ય જીવનને કેમેરાની જોળીમાં ભરતાં હતાં ત્યારે પશ્ચિમ તરફ જતાં સૂર્ય નારાયણની સંગાથે પ્રવાસ પોટલીમાં રબારીઓના અનેક ઘરોની મુલાકાત ઉમેરતાં ઉમેરતાં એક જ ઓસરીએ તોરણ બાંધેલી ત્રણ-ચાર ઓરડીઓ વાળા એક રબારી ઘરના આંગણે બેઠેલી કેટલીક વયોવૃધ્ધ સ્ત્રીઓને જોઈ.

     ત્રણ-ચાર સ્ત્રીઓના એક ગ્રુપમાંથી મેં એક સ્ત્રી પર જેવો લેન્સ ફોકસ કર્યો કે એકદમ પાતળી કાળી ઓઢણી ઓઢેલી તે સ્ત્રીએ ઓઢણી પકડી મોઢા પર રાખી શક્ય એટલો ચહેરો ઢાંકવા પ્રયત્ન કર્યો અને મારા લેન્સ સામે ધારદાર નજરે જોયું.મને તો પહેલા કરતાં તેનો ચહેરો વધુ ગમ્યો અને મેં ઘડીકની વારમાં તેના backgroundને out of focus કરવા apertureમાં ફેરફાર કરી તેનો portrait લીધો ત્યારે મારી photographyના એ amateur વર્ષોનો જાણે એ શ્રેષ્ઠ portrait હતો એવો  અહેસાસ ફોટો પ્રિન્ટ હાથમાં આવતાં જ થયું અને એવું પણ થયું કે આપણી ગાડી આ મારગ પર બરાબર ચાલે છે.  

       Travel photographyના રખડું મારગે ચાલતી આ ગાડી લોડાઈના ગ્રામ્યજીવનને જોળીમાં ભરતી ભરતી આગળ ચાલી ત્યારે કુંભારના ચાલીસ-પચાસ ઘરોના આ લોડાઈ ગામમાં ચીકણી માટીના ટીંબે ડાબા હાથે તીર ઉગામેલ ઘોડે સવારના દસ-બાર ફૂટ લાંબા બે પાળિયા અમે જોયા જે બહારના ભાગમાં પાંચેક ફૂટ દેખાતાં હતાં અને એનાથી અડધા અંદર ધરબાયેલા હતાં.ખાંભી-ખાંભો, ખૂંટો-ખુંટી કે પાળિયા એ ઓળખવું તો તેના ઊંડા અભ્યાસ વગર અઘરું હતું પરંતુ અણી કાઢેલા બે લંબચોરસ પાળિયામાં ઉપર સૂર્ય-ચંદ્રના ગોળાકાર અને નીચે બે આકૃતિઓ કંડારેલી જોઈ, એક યુધ્ધે ચડેલ શુરવીર અસવારની અને બીજી સતીના કાંડાથી પંજા સુધીના હાથની.

     આવળ-બાવળ અને ઘાસપુસ વચ્ચે માટીના એક ટીંબા પર જમીનથી ચાર-પાંચ ફૂટ અધ્ધર આ શુરત્વ અને સતીત્વના stone reliefની આકૃતિઓ અને માથા બાંધેલા અક્ષરોના આલેખો ધરાવતાં આ પુરાતન પાળિયાની બરાબર નીચે તૈયાર થઈ ગયેલા માટલાઓના મહાસાગર વચ્ચે એક મુસ્લિમ કુંભાર અંદરના ટેકામાં કુનેરું રાખી બહાર ટીપણીથી માટલું ટીપતાં હતાં.

      Tugs ચડાવેલી બાંય વાળું લાંબુ ખમીશ, માથે બાંધેલો checks વાળો રૂમાલ, એકાદ અઠવાડિયાની ચડેલી દાઢીમાં દેખાતા સફેદ વાળ અને પલોઠી વાળેલા ખોળે, કદાચ, [ મારી નોંધ પ્રમાણે] ઈસુભાઈ કુંભાર જતનથી માટલું ઘડતાં હતાં અને ભૂરા રંગની ચુંદડી ઓઢેલા એક દાદી સો ટકાના creative involvementથી માટલા પર ચિત્રો દોરી રહ્યાં હતાં.

      ગાર-માટીની દીવાલના foregroundના માટી મઢ્યા માહોલમાં આવી workshop જેવી work place જોઈ અમે ઈસુભાઈ સાથે વાતો કરવા બેઠા ત્યારે માટીના ચુલા પણ ઘડતાં ઇસુભાઇ કુંભાર પાસેથી અમે જાણ્યું કે પાંચ-પાંચ પેઢીથી કલાત્મક કુંભારી કામ કરતાં ઈસુભાઈનો પરિવાર ચીકણી Salt water clayથી માટલા ઘડે જેમાં પ્રથમ માટીને ગુંદિને ચાકડા પર ચડાવી ઘાટ ઘડે અને એ પછી ઘડેલા માટલાને એકાદ રાત રાખ્યા પછી ગઢાઈ શૈલીથી માટલાને ટીપી ટીપીને ટકોરાબંધ કરે અને એ પછી પરિવારની સ્ત્રીઓ તેના પર કાળા અને સફેદ રંગથી ચિત્રો દોરે જે કાળા રંગ માટે ખાવડાથી કાંકરા લાવી, તેને પલાળે એટલે સીધો કાળો રંગ જ બને.

     લોડાઈના રાષ્ટ્રીય પારિતોષિક વિજેતા શ્રી હાસમભાઇ ઉમરભાઈ કુંભાર હોય કે કોઈ પણ મુસ્લિમ કુંભાર હોય સૌ પરિવારોમાં ભાઈઓ આ પધ્ધતિથી માટલા ઘડે અને ઘરની સ્ત્રીઓ તેના પર કાળા અને સફેદ રંગના ચિત્રો દોરે.

        આ બધું જાણવા અમે ઈસુભાઇના ઘરે ઘણું રોકાણા અને ટીપીટીપીને ઘડાતાં ટકોરા બંધ માટલા, તેની ઘડાઈ અને Freez જેવી cooling property ધરાવતાં માટીના વાસણોની ટાઢક વળે એવી વાતોની નોંધ કરી લઈ ખેલણ દાદાને પૂજતી આ મેહનતું પ્રજાની ઉંડી aesthetic senseને નત મસ્તક થઈ, માટલા-તાવડી અને ચુલા બનાવતા ચાલીસ-પચાસ કુંભારોના આ ગામમાં પકવેલી માટીના terracotta માટલા અને તેના પર મોહેંજો દડો વખતની શૈલીને મળતાં આવતાં  ચિત્રોને મારી જોળીમાં ભર્યા.

     Hard baked reddish-brown clayની આવી કમાલ ખાવડામાં પણ જોઈ’તી અને અહીં લોડાઈમાં પણ જોઈ પરંતુ બંનેમાં જાણે પીંછી એક અને એ પીંછીથી દોરાતાં ચિત્રોના મનોરમ Motifs જુદા જુદા.

        બસ, આ જુદી જુદી કે વિવિધ સંસ્કૃતિની પ્રકૃતિને જીલવા તો કેમેરા ખભે નાખી પ્રવાસ આદર્યો હતો જે પ્રવાસ ક્યારેક લોડાઈના રબારીઓ તો ક્યારેક લોડાઈના રાષ્ટ્રીય પારિતોષિક પ્રાપ્ત મુસ્લિમ potters સુધી પહોંચ્યો ત્યારે કારતક મહિનાની સાંજ માટી મઢ્યા લોડાઈને પોતાનામાં સમાવતી પશ્વિમ તરફ જઈ રહિ હતી અને અમે પણ લોડાઈની ગલીઓ વીંધીને લોડાઈ ગામના તળાવ તરફ ચાલી રહ્યાં હતાં.

        જળથી સભર ભરેલા લોડાઈ ગામના તળાવ સુધી પહોંચ્યા ત્યારે તળાવના પગથીયે કમખા-કાપડા પહેરેલી સ્ત્રીઓ કપડા ધોવા-ધોકાવામાં વ્યસ્ત હતી અને તળાવની ઓલીપા ઘેટા-બકરાનો સમૂહ ઘર તરફ જતો હતો અને તેનો રખેવાળ તેને હલકારતો હતો.

        સોનેરી થતી જતી ઢળતી સાંજે ચારેકોર રહેલા બાવળિયા વચ્ચેના આ તળાવની ઊંચી જાડી પાળની ટોચે પથરાની સપાટ પીઠિકા પર મને ગામની રખેવાળી કરતાં ત્રણ પાળિયા દેખાયા અને એ પાળિયાની તડકા-છાયાની ઓથે ગામના બે છોકરાવ જે અમારી હારોહાર સવારથી ફરતા હતાં તે જઈને બેસી ગયા હતાં તે અમે જોયું અને આ છોકરાવની અવર-જવર વચ્ચે માથે તગારું લઈને તળાવે જતી એક સ્ત્રીનો ફોટો પાડવા જતાં લોભ તો પીળી માટી વાળી ઊંચી પાળ અને તેના પરના પાળિયા સાથે આ સ્ત્રીને સંયોજવાનો હતો અને સંયોજી પણ ખરી પરતું સ્ત્રીનો તગારા વાળો ભાગ પાળિયા સાથે merge થવાથી વિષય figure out ન થયાની પાયાની ભૂલે મારું ગમતું સંયોજન બગાડ્યું પરંતુ લોડાઈમાં pictorial rustic landscapeની કોઈ ખોટ નોહતી અને એટલે જ ઢળતી સાંજે દૂર-સુદૂર ટેકરીઓ પાછળ અસ્ત થઈ ગયેલા સૂર્યનો છેલ્લો પ્રકાશ તળાવની સપાટી  પર કેસરી ઝાંય પાથરતો હતો અને ધૂપ-છાવની છાયાચિત્ર જેવી શાંત-સ્થિર આભામાં મેં તળાવના કિનારે પરંપરાગત પ્રતિકોથી આલેખિત ત્રણ પાળિયાને તેની પછીતે રહેલા તળાવ અને ટેકરીઓ સાથે જીલ્યા ત્યારે આકાશ અને પૃથ્વીના fifty-fifty compositionનું આ balanced છાયાચિત્ર પાળિયા જેવો ઠોસ આકાર લઈને મારી રખડું જોળીમાં ઉમેરાયું અને ત્યારે એ ઉમેરણમાં સવંત ૧૩૩૩ની અષાઢ સુદ સાતમે આહીર સમાજના મોભી ખોખા ડાંગરે બાંધેલા લોડાઈ ગામના શુકનિયાળ તોરણની સુગંધ હતી અને ૧૭૬૨માં લોડાઈ ગામમાં પધારેલા દાદા મેકરણે બાર વર્ષ લોડાઈમાં રહીને તપ કર્યું તેની પવિત્રતા પણ હતી.

     પચ્ચીસ વર્ષ પહેલા વર્ષ ૨૦૦૦માં લોડાઈ ગામને આવી રીતે explore કરતાં લોડાઈ ગામના લીરબાઈ માતાજી, વિઘો ચાડ અને કાંથડ સુથાર કે જે સૌએ દાદા મેકરણ સાથે ધ્રંગમાં જીવતી સમાધિ લઈ લોડાઈને ભક્તિરસમાં તરબોળ કર્યું હતું તેનું સ્મરણ પણ મારી અંદર રમતું હતું.

      આવી પુણ્યભૂમિમાં કોઈ અકળ ઋણાનુબંધે અમે ચાલીને ગ્રામ્યજીવનની ગાંસડી બાંધી અને સંધ્યાકાળ થતાં લોડાઈથી ભુજ જવા નીકળ્યા.લોડાઈની આ મુલાકાત પછી છવ્વીસ જાન્યુઆરી, ૨૦૦૧ના ધરતીકંપના Epicentre નજીકના આ ગામની ત્રણ બાજુએ આવેલા મહાવિનાશક આંચકામાં લોડાઈનું રામમંદિર તો કોઈ blast થયો હોય એમ પડ્યું અને સત્યાવીશ જણા નિર્વાણ પામ્યા તેનું Mass Funeral થયું ત્યારે ગામ હિબકે ચડયું હતું.ધરતીકંપની આ ખબરે પચ્ચીસ વર્ષ પહેલા પણ મને ધ્રુજાવી હતી અને આજે પણ એ દુઃખ અકબંધ છે કારણ કે સ્મરણનું મરણ નથી અને એટલે જ જે નથી તેનું સ્મરણ હંમેશા પુણ્ય સ્મરણ છે.